Πόλεμος- Κατοχή - Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία.

"Πόλεμος- Κατοχή - Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία."

Γ΄Φάση Μετά την ανάγνωση 

Ο "δημιουργικός " επίλογος 

Ασχοληθήκαμε με τον Πόλεμο του ’40,  την Κατοχή και την Αντίσταση. Διαβάσαμε σελίδες και γνωρίσαμε τον τρόπο που  η λογοτεχνική γραφή κατέγραψε τραύματα, που διέσωσε και φύλαξε η μνήμη. Τι μας έδωσε το σενάριο; Τι είναι για μας σήμερα ο ηρωισμός; Υπάρχουν σήμερα ήρωες; Προκειμένου να απαντήσουμε με ένα διαφορετικό τρόπο και να μην επαναλαμβανόμαστε, αποφασίσαμε  να ακολουθήσουμε μια άσκηση δημιουργικής γραφής αυτή την τελευταία ώρα του σεναρίου. 

Και το αποτέλεσμα: 

 " Αυτό που βλέπουμε εμείς δεν είναι παρά μια ασπρόμαυρη φωτογραφία
πίσω της όμως υπάρχει μια ολόκληρη ιστορία."(Π. Κ )

Θάρρος και παλικαριά η Κρήτη αρματωμένη
γενιές, γενιές την κράτησαν αγνή κι ανδρειωμένη" (Σ. Θ.) 

"Στην Κρήτη η παράδοση ποτέ της δεν χαλάει
γιατί όσο πάει με τον καιρό γενιά σε γενιά κυλάει"

" Τους αντάρτες στα βουνά τους βλέπουμε να γελούνε
μα κατά βάθος στην καρδιά για την πατρίδα συνεχώς πονούνε."(Α. Γ )

"Ο πατριωτισμός είναι η δύναμη για την Κρήτη
να πολεμάει τη σκλαβιά και να γεννάει την ειρήνη"(Κ.Κ.)

" Η ανδρεία τους φανερώνεται μόλις τους δεις
και η αγάπη για την πατρίδα τους είναι μοναδική" (Κ. Α.)

"Μέσα από τι στάχτες του πολέμου 

μια νέα ζωή αρχίζει

σε νέους γέρους και παιδιά 

ελπίδα και χαρά χαρίζει" (Κ.Κ)

" Όσο στον πόλεμο θωρώ τα όπλα να τα σταίνουν
για τση λευτεριά της Κρήτης μου άνθρωποι ποθένουν."

"Ο πόλεμος φέρνει τη θλίψη στα πρόσωπα των αθώων γυναικών

κι ο πόνος γεμίζει τις ψυχές τους με την απουσία των ανδρών."(Ι.Λ)

" Γυναίκες και παιδιά αγανακτούν και κλαίνε 

για την πατρίδα την όλο αίματα παλεύουνε και λένε 

θα σκίσουμε τα κύματα για σας της ζωής τα θύματα." (Ν. Κ.)

" Αρματωμένα είν' τα μάτια σου σαν πιάσεις το ντουφέκι

ψυχή σαν δέκα άνδρες , που για τη λευτεριά της τρέχει.

Μάνα ασπίδα γίνεσαι για όλα τα παιδιά σου 

και αρματώνεσαι συχνά για την λευτεριά σου."(Μ. Β.)

" Η άγνοια είναι αυτή που δίχως να γνωρίζουμε στον πόνο και στη θλίψη οδηγεί" (Α. Ι.) 

Πόλεμος- Κατοχή - Εμφύλιος:τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία

"Πόλεμος- Κατοχή- Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία"

Β΄Φάση 

Κυρίως Ανάγνωση 

4η Ομάδα 

Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ, Μια ιστορία της αντίστασης

1. Σημειώσαμε :

• τον όρο "χρονικό": "...αντλεί από την καυτή ουσία της ζωής και είτε συμβαδίζει με το βίωμα είτε το παρακολουθεί από κοντά..."( Α. Σαχίνης, Νέοι Πεζογράφοι).
• το ιστορικό γεγονός που η συγγραφέας καταγράφει το έζησε. Ιδιαίτερη συναισθηματική και ηθική αξία για την ίδια. 
• τον τρόπο που το ιστορικό γεγονός μετουσιώνεται σε αφηγηματικό/λογοτεχνικό λόγο. Ο ρόλος της μνήμης.
• τις μαρτυρίες για τις αφανείς γυναίκες ηρωίδες της Αντίστασης.

1.  Παρουσιάσαμε την ιστορία αναλαμβάνοντας το ρόλο του δημοσιογράφου- αυτόπτη μάρτυρα.
2. Ανοίξαμε το διάλογο για τον ήρωα, τον ηρωισμό και τις ηρωίδες. 

5η Ομάδα

Ανδρέας Νενεδάκης, Πατέρας και γιος 

• Γνωρίσαμε το ρεθεμνιώτη λογοτέχνη Ανδρέα Νενεδάκη. Αναφερθήκαμε σύντομα στο έργο του και υπογραμμίσαμε την αγάπη του για το γενέθλιο τόπο. 
• Σημειώσαμε : 

1. τη συλλογική μνήμη που αναφέρεται στα μπλόκα των Γερμανών.( πχ αναφερθήκαμε στο μπλόκο της Κοκκινιάς. Είδαμε στιγμιότυπα από το ιστορικό ντοκιμαντέρ του ψηφιακού Αρχείου της ΕΡΤ.)
2. τη συλλογική μνήμη που κατέγραψε εκτελέσεις των γερμανικών δυνάμεων κατοχής σε χωριά της Κρήτης ( Αστέρι, Αλικιανός, Κάνδανος, Κοντομαρί)

•  Υπογραμμίσαμε τα πρόσωπα και τις εμπειρίες τους από τα τραυματικά ιστορικά γεγονότα. Φτιάξαμε την προσωπογραφία τους . Καταθέσαμε τις σκέψεις μας.
• Σημειώσαμε τη δύναμη της ανθρωπιάς που σμιλεύεται με τον αγώνα για ελευθερία.
• Άραγε πώς θα μεταφέρθηκε η ιστορία χρόνια μετά από μια γυναίκα;  

Γ΄Φάση Μετά την ανάγνωση

1. Παρουσιάσαμε το διήγημα του Δημήτρη Χατζή " Μαργαρίτα Περδικάρη"

1. Δόθηκε η υπόθεση του διηγήματος και ταυτόχρονα σύντομα σχόλια. 
2. Σημειώσαμε το motto του διηγήματος. Τι κοινό μπορεί να έχουν ο ομηρικός Έκτορας και η Μαργαρίτα της Κατοχής και της Αντίστασης; 
3. Σημειώσαμε τα χαρακτηριστικά της οικογένειας της Μαργαρίτας και υπογραμμίσαμε τα σημεία όπου:

•  η Μαργαρίτα κοινωνεί μέσα από τους μαθητές της τον πόνο και  την ελπίδα, έπαψε να φοβάται τους ανθρώπους και ήρθε πιο κοντά τους.
• Γνωρίστηκε με την Αγγελικούλα και το Νικόλα και άρχισε η μαθητεία της στο αύριο και την ελπίδα.
• Αποφάσισε να αγωνιστεί κατά των κατακτητών
•   Στον τρόπο που συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς η εικοσάχρονη δασκάλα και θυσιάζεται για τη λευτεριά. 

Είδαμε από το αρχείο της ΕΡΤ το απόσπασμα της συνέντευξης του Δημήτρη Χατζή στο Φρέντυ Γερμανό όπου εξομολογείται τι σημαίνει η Μαργαρίτα για τον ίδιο και το τέλος της θεατρικής παράστασης του έργου του Γ. Σταύρου "Καληνύχτα Μαργαρίτα" .
 Φτιάξαμε  video και αποτυπώσαμε την πρόσληψη του διηγήματος.
Άραγε  πώς η Μαργαρίτα Περδικάρη "μίλησε" σε μας, τους έφηβους 70 χρόνια μετά;

"Πόλεμος- Κατοχή- Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική λογοτεχνία"

Β΄Φάση Κυρίως ανάγνωση (τέσσερις διδακτικές ώρες) 

1η Ομάδα 

Άγγελος Τερζάκης , Απρίλης 

• Σημειώσαμε : 

1. τον πλήρη τίτλο: Απρίλης, το βιβλίο του γιου μου 
2. την κριτική του Κώστα Στεργιόπουλου για το έργο "....Όλο το βιβλίο είναι ένα παράπονο: πόλεμος, στρατός, καταστροφή, κίνημα, πολιτικές διαμάχες...." ( περιοδικό, Ξεκίνημα, 1946)
3. το σημείο του προλόγου: " και τώρα ας πάρει το λόγο η φωνή που ξεκινάει από μακριά ψαχουλεύοντας το δρόμο της μέσα από το σύθαμπο της μνήμης. Εγώ δεν έχω τίποτε άλλο να προσθέσω..."
4. το λόγο του δημιουργού για τα δύο κεφάλαια από όπου και το απόσπασμα του σχολικού βιβλίου" ...δεν προβάλλουν με πρόθεση βιβλίου πολεμικών...δεν φιλοδοξούν να επιζήσουν σαν ντοκουμέντο. Άλλωστε για τον πόλεμο, σε όλη του την κυριολεξία, μονάχα ο φαντάρος του χαρακώματος πιστεύω πως έχει το δικαίωμα να μιλήσει..." 

• Υπογραμμίσαμε τη μυθοποίηση και την απομυθοποίηση του πολέμου μέσα από το διάλογο των δύο πρωταγωνιστών,Μελετίου και τραυματία στρατιώτη, ενώ παράλληλα αναδείξαμε τους χαρακτήρες. 
• Ανοίξαμε διάλογο για τους ήρωες και τον ηρωισμό, " Λοιπόν, είδατε, βρε παιδιά, τι απλοί που είναι οι ήρωες; Ούτε που τον πιάνει το μάτι σου αυτόν εδώ. Κι όμως!" 
• Παρουσιάσαμε το χώρο και την ατμόσφαιρα της συνάντησης των δύο πρωταγωνιστών.(αφηγηματικές τεχνικές). 

2η Ομάδα
Στέλιος Ξεφλούδας, Άνθρωποι του μύθου 

• Σημειώσαμε τον πλήρη τίτλο του έργου, Άνθρωποι του μύθου. Τετράδια από τον πόλεμο της Αλβανίας. Ένα τετράδιο " επώδυνη και εναγώνια κραυγή απελπισίας για τον πόλεμο και διαμαρτυρίας για την επικράτησή του".
• Ξεφυλλίσαμε ολόκληρο το μυθιστόρημα και διαβάσαμε κάποιες σελίδες ( πρόταση του εκπαιδευτικού) για να κατανοήσουμε τη θέση του αφηγητή. Σημείο εκκίνησης για την επίσκεψη στην ψηφιακή βιβλιοθήκη Ανέμη 
• Εντοπίσαμε τον ορισμό του πολέμου.
• Υπογραμμίσαμε τους νοηματικούς άξονες:  Το χρέος για την πατρίδα. Η αντιπολεμική στάση. Το αξιακό σύστημα έναντι της απειλής του πολέμου.  
• Μιλήσαμε για τον εσωτερικό μονόλογο γιατί " ( ο Στ. Ξεφλούδας) καλλιέργησε συστηματικά στον τόπο μας τον εσωτερικό μονόλογο...του αφοσιώθηκε, ώστε, εξετάζοντας τα χαρακτηριστικά του είδους, είναι σαν να μιλάμε ταυτόχρονα για το έργο του."
• Προσπαθήσαμε να αισθητοποιήσουμε το κείμενο 

3η Ομάδα
Αλέξανδρος Κοτζιάς, Πολιορκία (απόσπασμα) 

• Σημειώσαμε τον υπότιτλο του έργου " Ο πόλεμος που άρχισε το 1943". Διαβάσαμε το εισαγωγικό σημείωμα του δημιουργού.
• Επισκεφτήκαμε την ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού και διαβάσαμε για την περίοδο της Κατοχής και την Πείνα. 
• Γνωρίσαμε τη φωτογράφο Βούλα Παπαιωάννου και με τη ματιά της αισθητοποιούμε την πείνα καθώς ο φακός της σταματά σε στιγμές που "δε θριαμβολογούν [αλλά ] εκφράζουν οδύνη, αξιοπρέπεια, πίστη στην ανθρώπινη δύναμη."

• Θέσαμε στο κέντρο του προβληματισμού μας το τραύμα που θεματοποιείται στο κείμενο, τον τρόπο που καταγράφεται και την επιρροή του στη διαμόρφωση των χαρακτήρων.
• Σημείο αναφοράς η Μαργαρίτα . Η παρουσία και οι πράξεις της. 
• Το τέλος του αποσπάσματος " Όχι, στην καρδιά της η Μαργαρίτα δεν κρύβει αγάπη για κανέναν"
• Σημειώσαμε ότι υπήρξαν και υπάρχουν πολλές Μαργαρίτες στην Τέχνη. 
• Προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε το Μηνά και τη Χριστίνα και το διαφορετικό τους πρόσωπο στο συγκεκριμένο απόσπασμα σε σχέση με την παρουσία τους σε όλο το μυθιστόρημα. 
• Υπογραμμίσαμε τον τρόπο χρήσης και τη δύναμη της γλώσσας του Α. Κοτζιά.  
• Φτιάξαμε το video 

"Πόλεμος- Κατοχή- Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία.

"Πόλεμος - Κατοχή- Εμφύλιος : τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία"

Η  Λογοτεχνία Γενικής Παιδείας  στην Γ΄Λυκείου αντιμετωπίζεται ως μάθημα δευτερεύουσας σημασίας, θύμα της διάκρισης πανελλαδικά και ενδοσχολικά εξεταζόμενα μαθήματα. Αποτέλεσμα μιας εσφαλμένα χρησιμοθηρικής αντιμετώπισης της γνώσης. Έτσι η απόφασή μας να εφαρμόσουμε το διδακτικό σενάριο "Πόλεμος- Κατοχή- Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία" ήταν μια πρόκληση. Είχαμε να αντιμετωπίσουμε το δυνάστη χρόνο, την "αδιαφορία"(;) για ένα μάθημα που δεν εξετάζεται πανελλαδικά κλπ. Όμως προσπαθήσαμε και ξεκινήσαμε. 

• Α΄ βήμα: η παρουσίαση των στόχων του νέου Π Σ για τη Λογοτεχνία όπως εφαρμόζεται στην Α΄Λυκείου. Η διαφορετική αντίληψη για το μάθημα και τη διδακτική του αντιμετώπιση προσέλκυσε το ενδιαφέρον των μαθητών. 
• Β΄βήμα: η ανάδειξη  της αξιοποίησης των Τ Π Ε. Αξιοποίηση που ήταν κυρίως εργαλειακή αλλά οι επισκέψεις μας σε ιστορικές και λογοτεχνικές ιστοσελίδες, η χρήση του ψηφιακού οπτικοακουστικού Αρχείου της Ε Ρ Τ , το εικαστικό υλικό έδωσαν τη δυνατότητα μιας θέασης του μαθήματος και της Λογοτεχνίας  σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πολιτισμικών αναζητήσεων. 
• Γ΄βήμα : Η επιλογή των κειμένων. Ο χρόνος ( και πάλι....) αλλά και οι υποχρεώσεις των μαθητών οδήγησαν στην επιλογή διηγημάτων και αποσπασμάτων από μυθιστορήματα κυρίως από το σχολικό βιβλίο. Επίσης λόγω της χρονικής διάρκειας του σεναρίου καταλήξαμε να μην συμπεριλάβουμε κείμενα της περιόδου του Εμφυλίου Πολέμου. Έτσι ο τίτλος που ανταποκρίνεται πλήρως στο σενάριό μας είναι : " Πόλεμος, Κατοχή, Αντίσταση: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία". 

Το σενάριό μας στηρίχτηκε στο παραδειγματικό σενάριο της Ελένης Πετρίδου "Πόλεμος-Κατοχή- Εμφύλιος: τραύμα και μνήμη στη μεταπολεμική πεζογραφία" διάρκειας 24 διδακτικών ωρών. (Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2011). Το συγκεκριμένο παραδειγματικό σενάριο παραμετροποιήθηκε για την εφαρμογή του καθώς λάβαμε υπόψη τα δεδομένα της τάξης. 

Η εφαρμογή 

Α΄ ΦΑΣΗ  πριν την ανάγνωση (δύο διδακτικές ώρες)

Κύρια σημεία: 

• Η διερεύνηση, η αναζήτηση, η διαμόρφωση των στόχων  και ο βασικός άξονας των ερωτημάτων.
• Οι πηγές: ιστορικοί και λογοτεχνικοί διαδικτυακοί τόποι ( πχ η ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού ) Επίσημοι ιστότοποι των : Σπ. Μελετζή, Κ. Μπαλάφα, Β. Παπαιωάννου, Β. Κατράκη. 
• Οι όροι: τραύμα - μνήμη. Η κατανόηση του τραύματος. Η λειτουργία της μνήμης. Η συλλογική μνήμη. Η ατομική μνήμη. Η θεσμική μνήμη.
• Οι απόψεις :

1. " ....Η διαμόρφωση των μνημονικών αφηγήσεων ατόμων, ομάδων ή κοινωνιών συντελείται μέσα σε ένα ευρύτερο γλωσσικό και πολιτισμικό σκηνικό και αποτελεί πρωτίστως μια πολιτική διαδικασία...." 
2. " Πού τοποθετείται η λογοτεχνία σε σχέση με όλα αυτά; Είναι πασιφανές ότι το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα προνομιακό πεδίο όπου συμπλέκονται η ατομική, συλλογική και η θεσμική μνήμη. Η λογοτεχνία προσφέρει αφηγηματικά μοντέλα για την αφήγηση του τραύματος ενώ, ταυτόχρονα, προσφέρει μια κοινωνική αρένα πιο ασφαλή ( γιατί προστατεύεται από τη μυθοπλασία) από τον ευρύτερο χώρο της πολιτικής και της δημόσιας ιστορίας. Μπορεί να λειτουργήσει , και έτσι έχει λειτουργήσει η λογοτεχνία [...] ως ένας ενδιάμεσος δημόσιος χώρος στον οποίο δοκιμάστηκαν πρώτα μνήμες και ερμηνείες οι οποίες αργότερα πέρασαν στην ιστοριογραφία και στη δημόσια αντιπαράθεση..." (Βενετία Αποστολίδου, Τραύμα και μνήμη, η πεζογραφία των πολιτικών προσφύγων, Πόλις, Αθήνα 2010, σελ. 21)
3. " ...Τα ταραγμένα χρόνια 1940- 1950 είναι ίσως η εποχή με τη μεγαλύτερη δυνατή συνάφεια ανάμεσα στην ιστορία και τη λογοτεχνία. Είναι η εποχή όπου τα ιστορικά γεγονότα, η βιοτική καθημερινότητα, οι κοινωνικές συνθήκες, η πολιτική καθορίζουν τη στάση των καλλιτεχνών, επηρεάζουν αποφασιστικά το καλλιτεχνικό προιόν ..."( Α. Καστρινάκη, η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950, Πόλις, Αθήνα 2005, Πόλις, σελ. 19)

• Τα κείμενα : Άγγελος Τερζάκης, Απρίλης
•                     Στέλιος Ξεφλούδας, Άνθρωποι του μύθου 
•                     Αλέξανδρος Κοτζιάς, Πολιορκία 
•                     Τατιάνα Γκρίτση Μιλλιέξ, Μια ιστορία της αντίστασης
•                     Ανδρέας Νενεδάκης, Πατέρας και γιος 
•                     Δημήτρης Χατζής, Μαργαρίτα Περδικάρη